Azərbaycan Respublikasının sahəvi qanunvericiliyində prokurorun mülki prosesdə iştirakı nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 133-cü maddəsi Azərbaycan Respublikasının prokurorluğunun qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada qanunların icra və tətbiq olunmasına nəzarət edir, qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda cinayət işi başlayır və istintaq aparır, məhkəmədə dövlət ittihamını müdafiə edir, məhkəmədə iddia qaldırır, məhkəmə qərarlarından protest verir.
“Prokurorluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunun 2-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Prokurorluğu məhkəmə hakimiyyəti sistemində daxil olmaqla ərazi və ixtisaslaşdırılmış prokurorluqların Azərbaycan Respublikasının baş prokuroruna tabeliyinə əsaslanan vahid mərkəzləşdirilmiş orqandır. Prokurorun mülki prosesdə iştirakı “Prokurorluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu və mülki prosessual məcəllə ilə tənzimlənir.
Mülki Prosessual Hüquq ədəbiyyatına nəzər saldıqda “Başqa şəxslərin hüquqlarını və dövlət mənafelərini müdafiə etmək üçün məhkəməyə müraciət etmə və dövlət orqanlarının və yerli özünüidarə orqanlarının rəy vermək üçün prosesdə iştirakı” nəzərdə tutulub. Yeni prosessual məcəllənin qəbuluna qədər prokurorun mülki prosesdə iştirakı iki məqsəd daşıyırdı.
- Məhkəmələrin vəzifələrin, şəxslərin və məhkəmə icraatının digər iştirakçılarının fəaliyyətindəki hüquq pozuntularının aşkar edilməsi.
- Aşkar edilmiş hüquq pozuntularının qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydalarda kənarlaşdırılması.
Bu məqsədlər prokurora mülki proseslərdə məhkəmənin fəaliyyətinə nəzarətetmə səlahiyyətini uyğunlaşdırırdı. Bu səlahiyyətlərə görə mülki işlər üzrə məhkəmə islahatının, məhkəmə çıxışları qismində prokuror rəyi deyilən bir hissə mövcud idi. 1965-ci il Azərbaycan SSR Mülki Prosessual Məcəllənin 12-ci maddəsinə nəzər salsaq həmin dövrdə SSR İttifaqı və müttəfiq respublikaların mülki mühakimə üsülü Əsaslarının 14-cü maddəsinə uyğun olaraq, SSR İttifaqı, müttəfiq və muxtar respublika qanunlarının mülki mühakimə üsulunda dürüst icrası üzərində nəzarət bilavasitə SSRİ Baş Prokuroru tərəfindən, eləcə də Azərbaycan SSR Prokuroru və ona tabe olan sair prokurorlar tərəfindən həyata keçirilir.
Prokuror mülki mühakimə icraatının bütün mərhələlərində, kim tərəfindən olursa-olsun, baş vermiş hər cür qanun pozuntusunun aradan qaldırılması üçün vaxtında qanunla nəzərdə-tutulan tədbirlər görməlidir.
Prokuror mülki mühakimə icraatında öz səlahiyyətini heç bir orqandan və vəzifəli şəxsdən asılı olmadan, yalnız qanuna tabe olaraq və SSRİ Baş Prokurorunun göstərişlərini rəhbər tutaraq həyata keçirir.
Prokuror baxılan işlə bağlı məhkəmənin fəaliyyəti barədə öz mülahizələrini bildirir və bu hissə imperativ hissə hesab olunurdu.
Yeni mülki prosessual məcəllənin və məhkəmə islahatlarının keçirilməsi mülki prosessual qanunvericiliyə dəyişikliklərin edilməsi ilə əlaqədar olaraq məhkəmə hakimiyyətinin bir qolu olmaq etibarı ilə tam müstəqil heç kimdən asılı olmayan iş çəkişmə icraatında fəaliyyət göstərən məhkəmə sisteminin yaranması ilə prokurorun mülki prosesdə iştirakı yalnız dövlət mənafelərinin müdafiəsi ilə əlaqədar olaraq məhkəmədə iddia qaldırmaq istiqamətində “Prokurorluq haqqında” qanunun 26-cı maddəsinə istinadən müəyyənləşdirilmişdir. Prokurorun iştirak etdiyi işlərin dairəsi Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsində müəyyən edilmişdir. Prokurorun bu istiqamətdə iştirakı Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 50.2-ci maddəsində nəzərdə tutulub. Maddəyə əsasən özünün və başqasının mənafeyi naminə iddia qaldırılmış fiziki və hüquqi şəxslər, habelə dövlət idarə və təşkilatlarının və ya təsisçisi dövlət və ya dövlət idarəsi, yaxud təşkilatı olan hüquqi şəxslərin müvafiq müraciəti olduğu hallarda dövlət mənafeyinin müdafiəsi üçün iddia qaldırmış prokuror iddiaçılar hesab olunur. Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin komentariyasına əsasən fiziki və hüquqi şəxslər, o cümlədən prokuror məhkəməyə ərizə ilə öz maraqlarının müdafiəsi məqsədi ilə yox, başqa şəxslərin hüquqlarının və qanunla qorunan mənafeləri üçün müraciət edirlər. Onlar məhkəməyə ərizə ilə müraciət etdikdə maddi-hüquqi mənada deyil prosessual hüquqi mənada iddiaçı olurlar. Şərh olunan maddənin göstərişinə görə onlar hətta mülki məcəllənin 64.6-cı maddəsinə əsasən «dövlət orqanları və yerli özünüidarə orqanları təsərrüfat ortaqlıqlarının və cəmiyyətlərinin iştirakçıları» kimi məhkəmədə iddia qaldıra bilərlər. Hətta maddələrdə belə bir müraciət olmadan prokurorun öz təşəbbüsü ilə iddia qaldırmaq hüququ vardır. Bu isə yeni prosessual məcəllənin əvvəlki prosessual məcəllədən fərqləndirən əsas amildir. Mülki prosessual məcəllənin 50.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan iddia ərizəsi ilə maraqların müdafiə məsələsi yox, şəxslərin dövlət idarəsi və təşkilatların hüquq və qanunla qorunan mənafelərin müdafiəsi məqsədi ilə məhkəmənin baxdığı mübahisəli məsələnin maddi münasibətlərin birbaşa subyekti deyil, o zaman prosessual mənada iddiaçı hesab olunur. İddiaçılar nəzərdə tutulan bəzi istisnalarla (barışıq sazişi istisna olmaqla) iddiaçının bütün prosessual hüquqlarından istifadə edirlər və vəzifələrini daşıyırlar. Bundan əlavə qeyd etmək olar ki, təkcə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində deyil, Roman-German hüquq sisteminə daxil olan digər dövlətlərdə də prokurorun mülki prosesdən iştirakı nəzərdə tutulur. Türkiyə Respublikasının “Hukuk Muhakimelerin Kanunu”nun 70-ci maddəsinə əsasən prokuror qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda mülki iddia qaldırır və ya qaldırılmış mülki iddiada tərəf kimi iştirak edir. Rəsmi orqanın xəbərdarlığına baxmayaraq, prokuror iddia qaldırmazsa, xəbərdarlıq edən dövlət orqanı prokurorun tabeliyində fəaliyyət göstərən cəzaçəkmə müəssisəsinə ən yaxın olan birinci instansiya məhkəməsinin hakiminə şikayət verə bilər. Bununla bağlı şikayət 12.04.2004-cü il tarixli, 5271 nömrəli Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 172 və 173-cü maddələrinə uyğun olaraq tətbiq edilir. Tərəflər prokurorun iştirak etdiyi işlərə və məsələlərə sərbəst şəkildə baxa bilməzlər. Rusiya Federasiyasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 45-ci maddəsinə əsasən prokurorun işdə iştirakı nəzərdə tutulur və prokuror vətəndaşların, Rusiya Federasiyasının qeyri-müəyyən sayda şəxslərinin və ya mənafelərinin, Rusiya Federasiyasının təsis qurumlarının və bələdiyyələrin hüquqlarını, azadlıqlarını və qanuni mənafelərini müdafiə etmək üçün məhkəməyə müraciət etmək hüququna malikdir. Vətəndaşın hüquqlarını, azadlıqlarını və qanuni mənafelərini müdafiə etmək üçün ərizəni prokuror yalnız o halda verə bilər ki, vətəndaş səhhətinə, yaşına, iş qabiliyyətinə və digər üzrlü səbəblərə görə özü məhkəməyə müraciət edə bilməsin. Göstərilən məhdudiyyət prokurorun ərizəsinə şamil edilmir. Bunun səbəbi isə vətəndaşların əmək (xidmət) münasibətləri və digər münasibətlər sahəsində pozulmuş və ya mübahisəli sosial hüquqlarının, azadlıqların və qanuni mənafelərin müdafiəsi, həmçinin birbaşa onlarla əlaqəli olan ailənin, analığın, atalığın və uşaqlığın qorunması; sosial müdafiə, o cümlədən sosial təminat; dövlət və bələdiyyə mənzil fondlarında mənzil hüququnun təmin edilməsi; sağıamlığın qorunması, o cümlədən tibbi xidmət; əlverişli ətraf mühit hüququnun təmin edilməsi; təhsil və s. problemlərə görə ona müraciət etməsidir.
Ərizə vermiş prokuror barışıq sazişi bağlamaq hüququ və məhkəmə xərclərini ödəmək öhdəliyi istisna olmaqla, bütün prosessual hüquqlarından istifadə edir və iddiaçının bütün prosessual vəzifələrini daşıyır. Prokuror başqa bir şəxsin qanuni mənafelərinin müdafiəsi üçün verilmiş ərizədən imtina edərsə, həmin şəxs və ya onun qanuni nümayəndəsi iddiadan imtina etmədiyi təqdirdə işin mahiyyəti üzrə baxılması davam edir. İddiaçı iddiadan imtina etdikdə, məhkəmə qanuna zidd olmadıqda və ya başqalarının hüquqlarını və qanuni mənafelərini pozmadıqda məhkəmə işə xitam verir. Bu isə Federal Qanunun 05.04.2009 N 43-F3 nəşrində öz əksini tapır.
Dövlət idarəetmə mexanizminin tərkib hissəsi kimi prokurorluğun əsası ilk dəfə XIV əsrin əvvəllərində Fransadan IV Flipp tərəfindən qoyulsa da hal-hazırda Fransa qanunvericiliyində də prokurorun mülki proses və digər sahələrdə iştirakı nəzərdə tutulur.
Anqlo-Sakson hüquq qanunvericiliyinin əks olunduğu ölkələrə nəzər saldıqda isə, onlarda mülki prosessual məcəllədə prokurorun fəaliyyəti tənzimlənmir və qanunvericilik qüvvədə olan normaya əsasən tənzimlənir.
Azərbaycan Respublikasında iddia icraatından başqa prokuror mülki məhkəmə icraatının digər növü olan xüsusi icraatlı işləri də qaldırmaq hüququna malikdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 306.3-cü maddəsinə görə Dövlət idarə və təşkilatlarının və ya təsisçiləri dövlət və ya dövlət idarələri, yaxud təşkilatları olan hüquqi şəxslərin müvafiq müraciəti olduğu halda dövlət mənafeyinin müdafiəsi üçün prokuror iki iş üzrə ərizə verə bilər.
- Mülkiyyət hüququ üzrə əmlaka sahiblik, ondan istifadə və onun barəsində sərəncam vermək haqqında işlər üzrə.
- Daşınar əşyanın sahibsiz hesab edilməsi və daşınmaz əşya üzərində dövlət mülkiyyəti hüququnun tanınması haqqında işlər üzrə.
Prokurorun mülki prosesdə iştirakı birinci instansiya məhkəmələrində iştirak etməklə məhdudlaşmır. Məhkəmə qərarlarının və qanunvericiliyinin yoxlanması üzrə məhkəmələrdə protest verərək apellyasiya və kasassiya məhkəmələrində iddia qaldıraraq iddiaçı kimi çıxış edə bilir. Bu məsələlər bağlı mübahisələr Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsinin plenium qərarlarında öz əksini tapır. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin qanun layihəsində prokurorun mülki prosesdə iştirakı ilə bağlı qanun layihəsi öz əksini tapmaqdadır və prokurorun səlahiyyətlərinin mülki proseslə bağlı daha da genişləndirilməsi aktual məsələlərdəndir
Balakən rayon Prokurorluğunun müstəntiqi
Samirə Kazımlı
